ملامحمدصالح خلخالیخلخالی، ملامحمدصالح، فرزند محمدسعید، از دانشمندان شیعی قرن دوازدهم در حوزه فقه، حکمت و عرفان است. ۱ - زندگینامهدرباره شرح‌حال وی اطلاع چندانی در دست نیست. او اهل خلخال بوده و مدفنش نیز همانجاست. [۱]
محمدعلی تربیت، دانشمندان آذربایجان، ج۱، ص۲۱۶، تهران ۱۳۱۴ش.
[۲]
امین، ج۹، ص۳۷۰.
[۳]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام‌الشیعة: الکواکب المنتشرة فی القرن الثانی بعدالعشرة، ج۱، ص۳۶۹، چاپ علی‌نقی منزوی، تهران ۱۳۷۲ش.
در تذکره‌ها، تاریخ ولادتش به تقریب ۱۰۹۵ ذکر شده است. [۴]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام‌الشیعة: الکواکب المنتشرة فی القرن الثانی بعدالعشرة، ج۱، ص۳۶۹، چاپ علی‌نقی منزوی، تهران ۱۳۷۲ش.
[۵]
منزوی، ج۲، ص۱۲۴۶.
۲ - اساتیدفرزند ملامحمدصالح، سعید، صاحب تألیفات عدیده و مؤلف تذکرة‌الأفکار، و پسر سعید، آقاحسین، از فضلای خلخال بودند. [۶]
محمدعلی تربیت، دانشمندان آذربایجان، ج۱، ص۲۱۶، تهران ۱۳۱۴ش.
از دوره تحصیل و استادان ملامحمدصالح در فقه و حکمت، مطلب چندانی ذکر نشده‌است، غالب سرگذشت نامه‌ها وی را از شاگردان ملامحمدصادق اردستانی (متوفی ۱۱۳۴) دانسته‌اند. [۷]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۱۳، ص۲۰۲، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۸]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۲۱، ص۲۶۲، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۹]
عمررضا کحّاله، معجم‌المؤلفین، ج۱۰، ص۸۶، دمشق ۱۹۵۷ـ۱۹۶۱، چاپ افست بیروت، (بی‌تا).
گاهی در منابع و تذکره‌ها، در شرح‌حال و آثار ملامحمدصالح، به اشتباه از احوال و آثار سیدصالح خلخالی فرزند محمد (متوفی ۱۳۰۶)، شارح مناقب یا دوازده امام محیی‌الدین ابن‌عربی (متوفی ۶۳۸) و شارح فرائدالاصول شیخ مرتضی انصاری (متوفی ۱۲۸۱) گزارش کرده‌اند، در حالی‌که ملامحمدصالح شاگرد محمدصادق اردستانی• و سیدصالح شاگرد میرزا ابوالحسن جلوه• (متوفی ۱۳۱۴) بوده است. [۱۰]
محمدحسن‌بن علی اعتمادالسلطنه، المآثر و الآثار، ج۱، ص۲۵۰ـ۲۵۱، در چهل سال تاریخ ایران، چاپ ایرج افشار، تهران: اساطیر، ۱۳۶۳ش.
[۱۱]
امین، ج۹، ص۳۷۰.
[۱۲]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام‌الشیعة: نقباءالبشر فی القرن الرابع عشر، مشهد، قسم ۲، ص۳۷۰، ۱۴۰۴.
[۱۳]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام‌الشیعة: نقباءالبشر فی القرن الرابع عشر، مشهد، قسم ۲، ص۸۸۵ـ۸۸۶، ۱۴۰۴.
۳ - تاریخ وفاتدرباره تاریخ وفات ملامحمدصالح تردید است. در برخی منابع، تاریخ وفات وی حدود سال ۱۱۳۴ ذکر شده، [۱۴]
امین، ج۹، ص۳۷۰.
[۱۵]
عمررضا کحّاله، معجم‌المؤلفین، ج۱۰، ص۸۶، دمشق ۱۹۵۷ـ۱۹۶۱، چاپ افست بیروت، (بی‌تا).
اما در بیش‌تر منابع ۱۱۷۵ آمده‌است. [۱۶]
محمدعلی تربیت، دانشمندان آذربایجان، ج۱، ص۲۱۶، تهران ۱۳۱۴ش.
[۱۷]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام‌الشیعة: الکواکب المنتشرة فی القرن الثانی بعدالعشرة، ج۱، ص۳۶۹، چاپ علی‌نقی منزوی، تهران ۱۳۷۲ش.
[۱۸]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام‌الشیعة: نقباءالبشر فی القرن الرابع عشر، مشهد، قسم ۲، ص۸۸۶، ۱۴۰۴.
[۱۹]
خانبابا مشار، مؤلّفین کتب چاپی فارسی و عربی، ج۳، ستون۵۲۰، تهران ۱۳۴۰ـ ۱۳۴۴ش.
[۲۰]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۳، ص۳۰۱، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
۴ - تألیفاتبرخی از مهم‌ترین تألیفات وی عبارت‌اند از :۱) شرح قصیده یائیه میرفندرسکی •، به زبان فارسی. به نظر می‌رسد، شرح ملامحمدصالح بر این قصیده، مهم‌ترین اثر وی باشد. این شرح را محمدحسین اکبری ساوی همراه دو شرح دیگر بر همین قصیده، یکی از محسن گیلانی (قرن سیزدهم) و دیگری از حکیم عباس دارابی شیرازی• (متوفی ۱۳۰۰)، در ۱۳۷۲ش به‌چاپ رساند. شرح ملامحمدصالح بر خلاف دو شرح دیگر، که به سبک فلسفه ملاصدرا و نزدیک به حکمت متعالیه• نگاشته شده‌اند، به مشرب فکری عرفا نزدیک‌تر است. ملامحمدصالح در این اثر سعی کرده ابیات قصیده را براساس مبانی حکمت و عرفان اسلامی شرح کند. نوشته‌های او تا حدودی دوگانه به نظر می‌رسند. به این ترتیب که از یک سو، نحوه بیان و نیز اصطلاحات او به روش مشائیان می‌ماند [۲۱]
شرح خلخالی، ص۲۰۲، عباس دارابی شیرازی، تحفة‌المراد: شرح قصیده میرفندرسکی، به ضمیمه شرح خلخالی، ص۲۰۲، چاپ محمدحسین اکبری‌ساوی، (تهران )۱۳۷۲ش.
[۲۲]
عباس دارابی شیرازی، تحفة‌المراد: شرح قصیده میرفندرسکی، به ضمیمه شرح خلخالی، ص۲۱۱ـ۲۱۲، چاپ محمدحسین اکبری‌ساوی، (تهران )۱۳۷۲ش.
و از سوی دیگر، تأکیدش بر سیر و سلوک معنوی و انجام‌دادن ریاضات و مجاهدات نفسانی برای رسیدن به حقیقت، حاکی از گرایش اشراقی ـ عرفانی اوست. [۲۳]
عباس دارابی شیرازی، تحفة‌المراد: شرح قصیده میرفندرسکی، به ضمیمه شرح خلخالی، ص۱۹۳، چاپ محمدحسین اکبری‌ساوی، (تهران )۱۳۷۲ش.
[۲۴]
عباس دارابی شیرازی، تحفة‌المراد: شرح قصیده میرفندرسکی، به ضمیمه شرح خلخالی، ص۱۹۵، چاپ محمدحسین اکبری‌ساوی، (تهران )۱۳۷۲ش.
[۲۵]
عباس دارابی شیرازی، تحفة‌المراد: شرح قصیده میرفندرسکی، به ضمیمه شرح خلخالی، ص۲۰۳، چاپ محمدحسین اکبری‌ساوی، (تهران )۱۳۷۲ش.
[۲۶]
عباس دارابی شیرازی، تحفة‌المراد: شرح قصیده میرفندرسکی، به ضمیمه شرح خلخالی، ص۲۱۹، چاپ محمدحسین اکبری‌ساوی، (تهران )۱۳۷۲ش.
به‌ویژه این‌که او ابن‌سینا و فارابی را در نیل به حقیقت قاصر دانسته و در مواضع بسیاری از این شرح، تصریح کرده‌است که رسیدن به حقیقت و درک رموز خلقت، بدون ریاضت و مجاهده روحانی میسر نخواهد شد و در این راه علم رسمی فایده ندارد. [۲۷]
عباس دارابی شیرازی، تحفة‌المراد: شرح قصیده میرفندرسکی، به ضمیمه شرح خلخالی، ص۱۹۶، چاپ محمدحسین اکبری‌ساوی، (تهران )۱۳۷۲ش.
او ضمن شرح ابیات، به برخی از آیات و احادیث و اشعار استناد کرده‌است. در برخی منابع این شرح به سیدصالح نسبت داده شده‌است. [۲۸]
محمدعلی تربیت، دانشمندان آذربایجان، ج۱، ص۱۰، تهران ۱۳۱۴ش.
[۲۹]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۷، ص۹۹، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
اما به عقیده آقابزرگ طهرانی [۳۰]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام‌الشیعة: نقباءالبشر فی القرن الرابع عشر، مشهد، قسم ۲، ص۸۸۶، ۱۴۰۴.
) انتساب آن به سیدصالح سهو قلم است.۲) حاشیه بر الحکمة‌الصادقیة. [۳۱]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام‌الشیعة: الکواکب المنتشرة فی القرن الثانی بعدالعشرة، ج۱، ص۳۶۹ـ۳۷۰، چاپ علی‌نقی منزوی، تهران ۱۳۷۲ش.
[۳۲]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۶، ص۸۱ـ۸۲، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۳۳]
علی‌فاضل قائینی نجفی، معجم مؤلفی‌الشیعة، ص۱۵۸، تهران ۱۴۰۵.
الحکمة‌الصادقیة تقریرات درس حکمتِ محمدصادق اردستانی در اصفهان است که حمزه گیلانی • (متوفی ۱۱۳۴) آن را جمع‌آوری کرده و ملااسماعیل خواجویی • (متوفی ۱۱۷۳) علاوه بر پاکنویس و تکمیل آن، مقدمه‌ای بر آن نگاشته‌است. [۳۴]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۷، ص۵۷ـ۵۸، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
از حاشیه ملامحمدصالح دو نسخه باقی است. [۳۵]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام‌الشیعة: الکواکب المنتشرة فی القرن الثانی بعدالعشرة، ج۱، ص۳۶۹-۳۷۰، چاپ علی‌نقی منزوی، تهران ۱۳۷۲ش.
[۳۶]
عبدالعلی اوکتایی، فهرست کتب کتابخانه مبارکه آستان قدس رضوی، ج۴، ص۷۳، مشهد ۱۳۰۵ـ۱۳۲۹ش.
[۳۷]
عبدالعلی اوکتایی، فهرست کتب کتابخانه مبارکه آستان قدس رضوی، ج۴، ص۷۳، پانویس ۲، مشهد ۱۳۰۵ـ۱۳۲۹ش.
ملامحمدصالح در این کتاب، بارها به کتاب دیگرش التأملات‌العشرة ارجاع داده‌است.۳) شرح حدیث عالم عُلوی. این حدیث منسوب به حضرت علی علیه‌السلام است. این شرح گزارشی عرفانی ـ فلسفی از حدیث مذکور است. او شرح عبدالرحیم دماوندی را بر این حدیث شرح قویمی ندانسته، از این‌رو خود به شرح آن مبادرت کرده‌است. [۳۸]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام‌الشیعة: الکواکب المنتشرة فی القرن الثانی بعدالعشرة، ج۱، ص۳۷۱، چاپ علی‌نقی منزوی، تهران ۱۳۷۲ش.
[۳۹]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۱۳، ص۲۰۲، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۴۰]
عبدالحسین حائری، فهرست کتابخانه مجلس شورای ملی، ج۹، بخش۱، ص۳۰۱، تهران ۱۳۴۶ش.
[۴۱]
محمدآصف فکرت، فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، ج۱، ص۳۳۳، مشهد ۱۳۶۹ش.
۴) الإبانة‌المرضیة در شرح مسئله وقت و قبله کتاب شرح لمعه که در ۱۳۱۳ در تهران به‌چاپ رسیده است. ۵) التأملات‌العشرة. [۴۲]
محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۳، ص۳۰۱، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۴۳]
علی‌فاضل قائینی نجفی، معجم مؤلفی‌الشیعة، ص۱۵۸، تهران ۱۴۰۵.
۵ - فهرست منابع(۱) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف الشیعة، چاپ علی‌نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳. (۲) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام‌الشیعة: الکواکب المنتشرة فی القرن الثانی بعدالعشرة، چاپ علی‌نقی منزوی، تهران ۱۳۷۲ش. (۳) محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، طبقات اعلام‌الشیعة: نقباءالبشر فی القرن الرابع عشر، مشهد، قسم۱ـ۴، ۱۴۰۴. (۴) محمدحسن‌بن علی اعتمادالسلطنه، المآثر و الآثار، در چهل سال تاریخ ایران، چاپ ایرج افشار، ج۱، تهران: اساطیر، ۱۳۶۳ش. (۵) عبدالعلی اوکتایی، فهرست کتب کتابخانه مبارکه آستان قدس رضوی، ج۱ـ۵، مشهد ۱۳۰۵ـ۱۳۲۹ش. (۶) محمدعلی تربیت، دانشمندان آذربایجان، تهران ۱۳۱۴ش. (۷) عبدالحسین حائری، فهرست کتابخانه مجلس شورای ملی، ج۹، بخش۱، تهران ۱۳۴۶ش. (۸) عباس دارابی شیرازی، تحفة‌المراد: شرح قصیده میرفندرسکی، به ضمیمه شرح خلخالی و گیلانی، چاپ محمدحسین اکبری‌ساوی، (تهران)۱۳۷۲ش. (۹) محمدآصف فکرت، فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، مشهد ۱۳۶۹ش. (۱۰) علی‌فاضل قائینی نجفی، معجم مؤلفی‌الشیعة، تهران ۱۴۰۵. (۱۱) عمررضا کحّاله، معجم‌المؤلفین، دمشق ۱۹۵۷ـ۱۹۶۱، چاپ افست بیروت، (بی‌تا). (۱۲) خانبابا مشار، مؤلّفین کتب چاپی فارسی و عربی، تهران ۱۳۴۰ـ ۱۳۴۴ش. (۱۳) امین. (۱۴) منزوی. ۶ - پانویس
۷ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «خلخالی، ملامحمدصالح»، ج۱، ص۷۱۸۶. رده‌های این صفحه : فقیهان شیعه سده دوازدهم(قمری)
|